Eindelijk, vorig jaar, lang geleden, heb ik Daniel Kahneman’s Thinking Fast and Slow (2011) opgepikt. En wat een boek is het. Als je nog steeds dacht dat je een rationeel mens was, opzettelijk oordelen velt, voor- en nadelen afweegt bij elke beslissing die je neemt, overweeg dan dit citaat uit Thinking Fast and Slow:
(..) emotie speelt nu een veel grotere rol in ons begrip van intuïtieve oordelen en keuzes dan in het verleden. De beslissing van de uitvoerende macht zou tegenwoordig worden beschreven als een voorbeeld van de affectheuristiek [een mentale kortere weg], waarbij oordelen en beslissingen direct worden geleid door gevoelens van sympathie en afkeer, met weinig overleg of redenering.
Dit resoneert zo sterk met het werk van Jonathan Haidt in The Righteous Mind, dat het me deed denken aan een van de thema’s van dat boek, de rationalistische waanvoorstelling:
Als intuïtionist zou ik zeggen dat de aanbidding van de rede zelf een illustratie is van een van de langst bestaande waanvoorstellingen in de westerse geschiedenis: de rationalistische waanvoorstelling. Het is het idee dat redeneren onze meest nobele eigenschap is, een eigenschap die ons als de goden maakt (voor Plato) of die ons voorbij de “waan” brengt om in goden te geloven (voor de nieuwe atheïsten). De rationalistische waanvoorstelling is niet alleen een bewering over de menselijke natuur. Het is ook een bewering dat de rationele kaste (filosofen of wetenschappers) meer macht zou moeten hebben, en het gaat meestal gepaard met een utopisch programma om rationelere kinderen op te voeden.
Hoe is dat voor een aantal provocerende ideeën die het waard zijn om deze vakantie te ontdekken?
Haidt’s The Righteous Mind staat niet op de lijst van dit jaar omdat ik het in het verleden heb gebruikt voor een aantal blogs over vooroordelen (zie deze over moraliteitsbias; en deze over voorkeur voor bevestiging). Maar de ideeën van dat boek hadden een sterke invloed op de manier waarop ik doorging naar de boeken van de lijst van dit jaar. Daar gaan we:
Thinking, Fast and Slow. Daniël Kahneman. Een mijlpaalboek als je betere beslissingen wilt nemen. Kahneman laat zien dat we voorspelbare beoordelingsfouten maken door vooral te vertrouwen op systeem 1 (mentale snelkoppelingen op basis van gevoelens, emoties en moraliteit) bij het nemen van beslissingen, en niet op systeem 2 (ons rationalistische zelf). Het intuïtieve systeem 1 heeft veel meer invloed dan je denkt. Kahneman:
Dit is de essentie van intuïtieve heuristiek [vuistregels]: wanneer we voor een moeilijke vraag staan, beantwoorden we vaak een gemakkelijkere vraag, meestal zonder de vervanging op te merken.
Leer hoe je jezelf voor de gek houdt en lees over: de beschikbaarheidsheuristiek (of wat-je-ziet-is-alles-er-is-heuristiek), verankeringsbias, de wet van kleine getallen, beschikbaarheidsbias, het halo-effect en nog veel meer meer.
The Economist hebben hun eigen manier om de rationalistische waanvoorstelling te beschrijven in een recensie van dit opmerkelijke boek:
Terwijl Copernicus de aarde uit het centrum van het universum verwijderde en Darwin de mens van zijn biologische troon stootte, heeft Kahneman laten zien dat we niet de toonbeelden van de rede zijn die we veronderstellen te zijn.
The Master and His Emissary – The Divided Brain and the Making of the Western World. Iain McGilchrist. In dit ‘fascinerende boek’ (Financial Times) wordt een andere dichotomie dan intuïtie en rede besproken. De leidende vraag hier is: ‘Waarom zijn de hersenen verdeeld?’ McGilchrist:
(..) de hiërarchie van aandacht impliceert om een aantal redenen een aardende rol en een uiteindelijk integrerende rol voor de rechterhersenhelft, waarbij alles wat de linkerhersenhelft doet op het gedetailleerde niveau moet worden gebaseerd op, en waarnaar vervolgens moet worden teruggekeerd, de afbeelding die door rechts wordt gegenereerd.
Dit boek is bijna twee boeken in één: het eerste deel is doordrenkt van neurowetenschap, vertelt ons waarom de hersenen verdeeld zijn en welke functies de linker- en rechterhersenhelft uitvoeren. (Als ik de systemen 1 en 2 van Kahneman in de linker- en rechterhersenhelft van McGilchrist zou moeten plaatsen, zou systeem 1 zich in de linkerhersenhelft bevinden en systeem 2 in de rechterhersenhelft.) In het tweede deel van het boek (‘How the Brain Has Shaped Our World’), ontvouwt het verhaal zich op dramatische wijze. McGilchrist neemt ons mee op een rondreis door de Oude Wereld (Plato, nogmaals, zie ook mijn blog over hem hier), de Renaissance, de Verlichting en de Industriële Revolutie, om tot gewaagde voorstellen te komen. Een van de meest opvallende is dat de linkerhersenhelft (de Afgezant) zo dominant is geworden dat het de macht heeft gegrepen over de rechterhersenhelft (de Meester), waardoor een westerse cultuur is ontstaan met een obsessie voor structuur, bekrompen eigenbelang en een mechanistische uitzicht van de wereld. Ik moest denken aan boeken op de leeslijst van 2016 van John Gray en Matthew Crawford toen ik dit las. Waar of niet, het zorgt voor veel leesplezier en dingen die het waard zijn om tijdens de feestdagen te bespreken bij een goed glas wijn.
Why Buddhism Is True. Robert Wright.
Nee, ik ga niet religieus tegen je in. En nee, ik ga niet boeddhistisch over jou. Geprezen door The New York Times Book Review, The Guardian, The New Yorker en Scientific American, is dit boek darwinistisch van aard. Er is hier ook veel van Kahneman en McGilchrist:
Nogmaals, het deel van de hersenen dat de taal regelt [systeem 2; linkerhersenhelft] had een samenhangende, zij het onjuiste, verklaring van gedrag gegenereerd ̶ en had zichzelf blijkbaar overtuigd van de waarheid van de verklaring. De split-brain-experimenten toonden op krachtige wijze het vermogen van het bewuste zelf aan om zichzelf ervan te overtuigen dat het de touwtjes in handen heeft als dat niet zo is. (..) Kortom, vanuit het oogpunt van natuurlijke selectie is het goed voor je om een samenhangend verhaal over jezelf te vertellen, om jezelf af te schilderen als een rationele, zelfbewuste acteur. (..) Het is mogelijk om aan te voeren dat de primaire evolutionaire functie van het zelf is om het orgaan van impressiemanagement te zijn [opmerking: Haidt heeft een soortgelijke bewoording omdat hij het heeft over de perssecretaris].
Met behulp van de moderne evolutionaire psychologie legt Wright uit dat de geest steeds meer wordt gezien als een modulair ontwerp. Door evolutie zijn er verschillende modules gemaakt om verschillende situaties in kaart te brengen en actie te ondernemen in de richting van deze situaties. Veel van deze actie gaat door zonder dat u (de CEO) zelfs maar weet dat er actie wordt ondernomen. Denk aan zaken als angst, lust, liefde en vele andere gevoelens: ben jij de baas? Vanuit een heel andere invalshoek dan die van Kahneman, namelijk de invalshoek vanuit boeddhistische mindfulness en meditatie, komt Wright tot dezelfde conclusie:
(..) ons gewone standpunt, datgene waarmee we van nature zijn begiftigd, is ernstig misleidend.
Wright legt verder uit waarom meditatie ons kan helpen onszelf beter te begrijpen:
Mindfulness-meditatie houdt verhoogde aandacht in voor de dingen die ons gedrag veroorzaken – aandacht voor hoe percepties onze interne toestanden beïnvloeden en hoe bepaalde interne toestanden leiden tot andere interne toestanden en gedragingen.
Dit is een buitengewoon boek dat mindfulness-meditatie uit het esoterische rijk haalt. Het plaatst het rechtstreeks in de evolutionaire psychologie en geeft ons een hulpmiddel om ons te helpen onze eigen besluitvorming te begrijpen en te verbeteren.
Mindfulness for Creativity. Danny Penman. Nu ik hierboven mindfulness-meditatie heb geïntroduceerd, moest er dit jaar een boek over de daadwerkelijke beoefening van meditatie op de lijst staan. Mindfulness-meditatie is nog steeds ‘raar’ genoeg dat je de wereld moet uitleggen dat je geen boomknuffelaar bent, geen anarchist of, nou ja, een nutteloos wezen in het algemeen. Bill Gates, verre van een nutteloos wezen, plaatste een boek over meditatie op zijn 5 beste boeken van dit jaar. Maar zelfs hij voelde nog steeds de behoefte om uit te leggen wat de voordelen van meditatie voor creativiteit zijn, en dat het niets is om in paniek te raken:
Toen ik muziek en tv vermeed in de hoop mijn focus te behouden, wist ik dat veel andere mensen meditatie gebruikten om soortgelijke doelen te bereiken. Maar ik was niet geïnteresseerd. Ik beschouwde meditatie als een woo-woo-ding dat op de een of andere manier verband hield met reïncarnatie, en ik geloofde er niet in. De laatste tijd heb ik echter een veel beter begrip gekregen van meditatie. Ik ben zeker geen expert, maar ik mediteer nu twee of drie keer per week, ongeveer 10 minuten per keer. Ik zie nu in dat meditatie gewoon een oefening voor de geest is, vergelijkbaar met de manier waarop we onze spieren trainen als we sporten. Voor mij heeft het niets te maken met geloof of mystiek. Het gaat erom een paar minuten van mijn dag te nemen, te leren aandacht te schenken aan de gedachten in mijn hoofd en er een beetje afstand van te nemen.
Nou, als het iets is waar Bill Gates en Steve Jobs in geloven (oprichters van twee van de meest waardevolle bedrijven ter wereld), denk ik dat we het op zijn minst eens moeten proberen.
Wil je meer boekentips, bekijk dan de zomerleeslijsten van 2016, 2017 en 2018 en de vakantieleeslijsten van 2016 en 2017.
Fijne feestdagen en veel leesplezier!